การจัดการกองทุนชุมชนและธนาคารที่ดิน
กรณี “กองทุนพัฒนาที่อยู่อาศัยเมืองเชียงราย  จังหวัดเชียงราย”

          ธัญญา  เด่นตระกูล : เขียน
นภาพร  สุวรรณศักดิ์ : เรียบเรียง

 ความเป็นมา
      เกิดจากการร่วมตัวของผู้เดือดร้อนในด้านที่อยู่อาศัยของคนจนเมืองในปี 2546 โดยอาศัยนโยบายของรัฐบาลตามโครงการบ้านมั่นคงปี 2548 ได้มีตัวแทนจากหลายชุมชนเช่น ชุมชนรอยพระพุทธบาท ชุมชนดอยพระบาท ชุมชนสันป่าก่อเหนือ ชุมชนราชเดชดำรง ชุมชนวัดพระแก้ว ชุมชนดอยทอง ได้เข้าร่วมโครงการพัฒนาที่อยู่อาศัยจึงรวมตัวกันเป็นเครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองเชียงราย   จนมีแผนที่จะดำเนินการแก้ไขปัญหาทั้งเมืองขึ้น จึงทำให้เกิดการรวมตัวกันเพื่อผลักดันให้ 6 ชุมชน  ได้มาดำเนินโครงการ  โดยการตั้งคณะทำงานจากชุมชนๆละ 4 คน เพื่อเป็นคณะทำงานแก้ไขปัญหาด้านที่อยู่อาศัยภาคประชาชน  ซึ่งเป็นการแก้ไขปัญหาภาพรวมทั้งเมืองของเครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองเชียงราย และการร่วมมือภาคีต่างๆ ซึ่งมีทั้งภาคประชาชน หน่วยงานท้องถิ่น สถาบันการศึกษา เจ้าของที่ดินเช่น ราชพัสดุ ไฟฟ้า ประปา ฯลฯ  ในการแก้ไขปัญหาของผู้เดือดร้อนด้านที่อยู่อาศัยของคนจนทั่วจังหวัดเชียงราย  โดยการขับเคลื่อนของเครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองเชียงราย  ซึ่งมาจากภาคประชาชนโดยตรง

     ปัจจุบันได้มีการพัฒนาต่อยอดจากโครงการบ้านมั่นคง โดยเน้นให้มีการระบบพัฒนากองทุนเพื่อสร้างความมั่นคงในที่อยู่อาศัยและสร้างการพึ่งตนเองของของคนในชุมชน  โดยการพัฒนาเป็นกองทุนพัฒนาที่อยู่อาศัยเมืองเชียงราย  มีการจัดการกองทุนใน 2 ลักษณะ คือ การจัดการกองทุนประกันความเสี่ยงและกองทุนสวัสดิการวันละบาท  ดำเนินการภายใต้คณะบริหารเครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองเชียงราย

หลักคิดสำคัญ
      ภายหลังการดำเนินงานโครงการบ้านมั่นคงในพื้นที่ชุมชนเมืองเชียงราย ซึ่งมีชุมชนที่เข้าร่วมจำนวน 41 ชุมชน เป็นชุมชนที่ดำเนินการเสร็จแล้ว 6 ชุมชน และชุมชนที่ประสบปัญหาไม่มีความมั่นคงในที่อยู่อาศัย 35 ชุมชน  เครือข่ายได้มีแนวคิดการพัฒนาที่ต่อยอดจากการดำเนินงานโดยมองเรื่องความยั่งยืนในการจัดการกองทุนด้านที่อยู่อาศัย  ซึ่งชุมชนที่ประสงค์เข้าร่วมและมีความพร้อมรวม10 ชุมชน  โดยมีหลักคิดสำคัญ คือ เป็นการสร้างสวัสดิการในระบบของชุมชน   และขบวนชุมชน   เพื่อนช่วยเพื่อน ดูแลกัน ช่วยเหลือเกื้อกูล  เป็นสวัสดิการที่คุ้มครองได้มากขึ้น  เพื่อรักษาบ้านและที่ดิน  และเป็นระบบกองทุนสวัสดิการเน้นกระจายการทำงานและการบริหารจัดการที่ฐานเมือง/เครือข่าย ให้มีบทบาทสำคัญในการดำเนิน   เพื่อส่งเสริมให้ชุมชนและขบวนเครือข่ายชุมชน  จัดระบบการดูแลรักษาและป้องกันความเสี่ยงอันอาจเป็นเหตุให้เกิดการสูญเสีย ที่ดินและที่อยู่อาศัย ดูแล ครอบคลุมปัญหาหนี้สิ้น  และ การจัดที่อยู่อาศัยทดแทนที่อยู่อาศัยเดิมที่สูญเสียไป  และเพื่อป้องกันความเสี่ยงของกลุ่มออมทรัพย์/สหกรณ์ของชุมชนในการการบริหารสินเชื่อภายในชุมชน  รวมถึงเพื่อสร้างระบบการเชื่อมโยงกองทุนสวัสดิการเพื่อที่อยู่อาศัยกับระบบประกันความเสี่ยงร่วมกันระหว่างชุมชน  เครือข่าย และ ภาคีอื่นๆที่เกี่ยวข้องด้วย

กระบวนการดำเนินงาน
1. พัฒนาต่อยอดจากต้นทุนเดิม
การจัดการกองทุนรูปแบบดังกล่าว เป็นกระบวนการดำเนินงานที่พัฒนาต่อยอดจากต้นทุนเดิมที่มีอยู่แล้ว  กล่าวคือ เป็นการพัฒนาต่อยอดจากชุมชนรูปธรรมที่มีการดำเนินงานภายใต้โครงการบ้านมั่นคงและมีการบริหารจัดการกลุ่มองค์กรที่สามารถดำเนินการได้โดยคมในชุมชนเอง รวม 6 ชุมชนรูปธรรม,มีรูปธรรมความสำเร็จในการดำเนินงานที่ผ่านมา เช่น การจัดตั้งกลุ่มออมทรัพย์และสหกรณ์เพื่อบริหารจัดการด้านงบประมาณและขับเคลื่อนงาน,การพัฒนาศักยภาพแกนนำและคณะทำงานในด้านระบบบัญชีและกองช่างชุมชน,กิจกรรมพัฒนาด้านคุณภาพชีวิต ,มีแผนการพัฒนาที่ต่อเนื่อง  เป็นต้น ทั้งนี้ยังมีกลไกโครงสร้างการดำเนินงานที่มีความครอบคลุมกลุ่มองค์กรและหน่วยงานภาคีที่เกี่ยวข้องเข้ามามีส่วนร่วมในการกระบวนการดำเนินงาน เช่น เทศบาล,สถาบันการศึกษา,องค์กรพัฒนาเอกชน และภาคีอื่นๆ ซึ่งภาคีเหล่านี้มีบทบาทสำคัญในการสนับสนุนส่งเสริมแผนงานกิจกรรม / ทุนและหนุนเสริมกระบวนการ รูปธรรมดังกล่าวเหล่านี้ ถือว่าเป็นกลไกขับเคลื่อนที่สำคัญในการผลักดันให้เกิดการพัฒนากองทุนพัฒนาที่อยู่อาศัยเมืองเชียงราย

2.การบริหารจัดการ
กองทุนพัฒนาที่อยู่อาศัยเมืองเชียงราย  มีที่มาจากการร่วมกองทุนที่มีอยู่ภายในชุมชนเองและมาจากการสนับสนุนจากภายนอกของหน่วยงานท้องถิ่น รัฐ และบุคคลทั่วไป  ซึ่งได้แก่  เงินจัดกิจกรรม,เงินบริจาค,เงินฝากของกลุ่มองค์กรและโครงการต่างๆ,เงินหุ้นของกลุ่มองค์กรและโครงการต่างๆ รวมถึงเงินอุดหนุนที่อยู่อาศัย 15%  โดยมีการบริหารจัดการกองทุนใน  2 ประเภท คือ กองทุนประกันความเสี่ยง  มีวัตถุประสงค์เพื่อรักษาบ้าน  รักษาดิน และสร้างเครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองเชียงราย  และกองทุนสวัสดิการวันละบาท ที่มาการรวมทุนของโครงการดำเนินการในพื้นที่

จัดให้มีกลไกการดำเนินการ ภายใต้โครงสร้างคณะบริหารเครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองเชียงราย ทั้งนี้คณะกรรมการบริหารยังมีบทบาทในการกำหนดข้อบังคับ/ระเบียบ/กติกา กล่าวคือ (1) กฎระเบียบกองทุนพัฒนาที่อยู่อาศัยเมืองเชียงราย เพื่อให้การบริหารจัดการมีความเป็นมาตรฐานเดียวกัน ซึ่งประกอบด้วย10 หมวด ได้แก่ หมวดที่ 1 ชื่อประเภทและที่ตั้งสำนักงาน,หมวดที่ 2 วัตถุประสงค์,หมวดที่ 3ทุน,หมวดที่ 4 การดำเนินงาน,หมวดที่ 5 สมาชิก,หมวดที่ 6 การประชุมใหญ่,หมวดที่ 7คณะกรรมการดำเนินงาน,หมวดที่ 8ผู้จัดการและเจ้าหน้าที่,หมวดที่ 9  ข้อเบ็ดเตล็ด,หมวดที่ 10 ใบสมัครสมาชิกกองทุนพัฒนาที่อยู่อาศัยเมืองเชียงราย    (2) กองทุนประกันความเสี่ยงเครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองเชียงราย   กำหนดกฎระเบียบกองทุนประกันความเสี่ยง มี 4 ส่วน ได้แก่ ระเบียบว่าด้วยคุณสมบัติของสมาชิก,ระเบียบว่าด้วยเงื่อนไขการรับผลประโยชน์การช่วยเหลือ,ระเบียบว่าด้วยการรับ-จ่าย และเก็บรักษาเงิน มี 2 หมวด คือ หมวดที่ 1 การรับ-จ่าย  และ หมวดที่ 2 การเก็บรักษาเอกสาร,ระเบียบว่าด้วยคณะกรรมการดำเนินการ
                        
ทั้งนี้คณะกรรมการบริหารทำหน้าที่ในการกำกับดูแล ซึ่งเป็นตัวแทนที่มาจากโครงการต่างๆโครงการละ 2 คน   มีบทบาทหลักๆ คือ การเชื่อมโยงหน่วยงานท้องถิ่นและภาคีอื่นๆ, การส่งเสริมกระบวนการพัฒนาที่อยู่อาศัย, การติดตามประเมินผลการดำเนินงานโครงการ และรวบรวมข้อมูลพื้นฐานด้านการพัฒนาที่อยู่อาศัยสู่งานวิจัย   โดยมีโครงสร้างการบริหารจัดการดังนี้

          สมาชิกที่เข้าร่วมกองทุนพัฒนาที่อยู่อาศัยเมืองเชียงราย มีจำนวนทั้งหมด 10 ชุมชน  830 หลังคาเรือน ได้แก่ ชุมชนสันป่าก่อเหนือ จำนวน 38 หลังคาเรือน,ชุมชนราชเดชดำรง   จำนวน  143 หลังคาเรือน,ชุมชนวัดพระแก้ว จำนวน 110 หลังคาเรือน,ชุมชนดอยทอง จำนวน 140 หลังคาเรือน,สหกรณ์เคหสถานล้านนาเชียงรายจำกัด จำนวน 34 หลังคาเรือน,สหกรณ์เคหชุมชนรอยพระพุทธบาทจำกัดจำนวน 60 หลังคาเรือน,สหกรณ์เคหสถานเมืองพานจำกัด จำนวน 38 หลังคาเรือน,สหกรณ์เคหสถานสามัคคีพัฒนามั่นคงจำกัดจำนวน   111 หลังคาเรือน,กลุ่มออมทรัพย์ใหม่สามัคคีจำนวน 120 หลังคาเรือน,กลุ่มออมทรัพย์ริมน้ำพัฒนาจำนวน 36 หลังคาเรือน

รูปแบบของกองทุน
            เป็นการจัดการกองทุนในรูปแบบที่ผสมผสานทั้งกองทุนเครือข่ายระดับเมือง,กองทุนเดินในชุมชน,กองทุนที่ได้จาการรวมกลุ่มทำกิจกรรมและโครงการต่างๆ และกองทุนที่มาจากปัญหาประเด็นร่วมของชุมชน โดยมุ่งประโยชน์เพื่อชุมชนเป็นหลัก  ซึ่งมีรูปแบบใน   3 ลักษณะด้วยกัน คือ

• กองทุนเพื่อการคุ้มครอง ได้แก่  เสียชีวิต,กรณีเจ็บป่วย/ทุพพลภาพ,เจ็บป่วยสูญเสียอาชีพ,ประสพภัยพิบัติทางธรรมชาติ
• กองทุนประกันความเสี่ยง ได้แก่ รักษาบ้าน,รักษาดิน,เครือข่ายบ้านมั่นคงเมืองเชียงราย
• กองทุนเพื่อการพัฒนา ได้แก่  สวัสดิการวันละบาท,โครงการดำเนินการในพื้นที่

การจัดประโยชน์ของกองทุน  เป็นลักษณะของการช่วยเหลือที่มุ่งประโยชน์เพื่อชุมชนเป็นหลัก ซึ่งมี 4 ลักษณะด้วยกัน คือ

• กรณีเสียชีวิต
• กรณีเจ็บป่วย/ทุพพลภาพ
• กรณีเจ็บป่วยสูญเสียอาชีพ
• กรณีประสพภัยพิบัติทางธรรมชาติ

เป้าหมายสำคัญของการพัฒนากองทุนพัฒนาที่อยู่อาศัยเมืองเชียงรายในระยะยาวมุ่งเน้นใน 4 เป้าหมายสำคัญ คือ

• การสร้างการมีส่วนร่วม เพื่อให้สมาชิกและคนในชุมชนมีความเป็นเจ้าของกองทุนที่แท้จริง
• การช่วยเหลือซึ่งกันและกัน มุ่งให้เกิดกระบวนการช่วยเหลือโดยใช้ทุนภายในของชุมชนเป็นหลัก
• สร้างงานสร้างอาชีพ  เพื่อการพัฒนาคุณภาพชีวิตของคนภายในชุมชนให้สามารถดำรงชีพได้อย่างมั่นคงและลดปัญหาด้านเศรษฐกิจ
• นำสู่กองทุนพึ่งพาตนเอง   มุ่งให้เกิดการบริหารจัดการกองทุนโดยคนในชุมชนที่ยั่งยืนและลดการพึ่งพาทุนจากภายนอก